Thông tin cần biết về cây Khổ sâm

Đặc điểm và phân loại Khổ Sâm:

• Tên khoa học: Croton tonkinensis Gagnep.
• Họ: Thầu dầu – Euphorbiaceae
• Tên khác: Cù đèn, co chạy đón (theo tên tiếng Thái)
• Hình dáng: Khổ sâm là cây bụi nhỏ, cao khoảng 1-2 mét. Thân cây có nhiều nhánh và có màu xanh đậm.
• Lá: Lá khổ sâm có hình dạng bầu dục hoặc hình mác, mép lá có răng cưa, mặt trên của lá màu xanh đậm, mặt dưới có lông mịn.
• Hoa: Hoa khổ sâm mọc thành chùm ở ngọn cành, có màu trắng hoặc vàng nhạt.
• Quả: Quả khổ sâm nhỏ, hình bầu dục, chứa nhiều hạt.

Khổ sâm, còn gọi là khổ sâm nam, khổ sâm bắc, hay bạch hạc, có tên khoa học là Croton tonkinensis. Đây là một loại cây thảo dược thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền Việt Nam và một số nước châu Á khác. Cây khổ sâm có hai loại chính:

1. Khổ sâm cho lá (còn gọi là khổ sâm Bắc Bộ, cù đèn):

• Loại này được sử dụng chủ yếu là lá.
• Thân nhỏ, cành nhánh nhiều, lá kép lông tơ, mọc so le.
• Hoa màu vàng nhạt, mọc thành chùm ở nách lá.
• Quả đậu dẹt, dài 5-7cm, chín màu nâu đen.
• Mọc ở vùng núi cao, thường được trồng để làm thuốc.

2. Khổ sâm cho rễ:

• Loại này được sử dụng chủ yếu là rễ.
• Thân to, cành nhánh ít hơn khổ sâm cho lá.
• Lá kép to hơn, ít lông tơ hơn.
• Hoa màu trắng, mọc thành chùm ở đầu cành.
• Quả đậu dẹt, dài 3-5cm, chín màu nâu sẫm.
• Mọc ở vùng đồng bằng, thường được trồng để lấy rễ làm thuốc.

Ngoài ra, còn có một số loại khổ sâm khác ít phổ biến hơn như:

• Khổ sâm núi: Mọc hoang ở vùng núi cao, thân nhỏ, lá hẹp, hoa màu trắng.
• Khổ sâm biển: Mọc ở vùng ven biển, lá dày, nhiều thịt, hoa màu vàng.

Lưu ý:

• Cả hai loại khổ sâm cho lá và rễ đều có giá trị dược liệu cao.
• Tuy nhiên, cần phân biệt rõ ràng hai loại này để sử dụng cho phù hợp với từng bệnh lý.

Bộ phận dùng:

Giống như cách phân loại đã nói, khổ sâm dùng lá thì dùng lá, thu hái khi đang có hoa, phơi khô. Còn Khổ sâm dùng rễ thì dùng rễ tươi hoặc khô.

Thành phần hóa học:

Lá chứa alcaloid toàn phần 0,32%, flavonoid toàn phần 2,78%, tannin, hợp chất polyphenol (Bế Thị Thuấn và cs, 1995).

Cây khổ sâm chứa nhiều thành phần hóa học có giá trị dược lý, bao gồm các hợp chất flavonoid, alkaloid, triterpenoid, và các loại dầu bay hơi. Dưới đây là một số thành phần hóa học quan trọng trong rễ và lá của cây khổ sâm:

Rễ cây khổ sâm:

1. Flavonoid: Quercetin, kaempferol, và các dẫn xuất của chúng.
2. Alkaloid: Bao gồm các hợp chất như berberin, palmatin.
3. Triterpenoid: Friedelin, friedelan-3-one.
4. Saponin: Có tác dụng kháng viêm và chống oxy hóa.
5. Tanin: Tác dụng chống viêm và kháng khuẩn.

Lá cây khổ sâm:

1. Flavonoid: Apigenin, luteolin, và các dẫn xuất khác.
2. Alkaloid: Bao gồm các hợp chất tương tự như trong rễ nhưng với hàm lượng khác nhau.
3. Tinh dầu: Chứa các hợp chất monoterpen và sesquiterpen.
4. Axit hữu cơ: Axit gallic, axit ellagic.
5. Polyphenol: Các hợp chất có tác dụng chống oxy hóa mạnh mẽ.

Những thành phần hóa học này góp phần vào các tác dụng dược lý của cây khổ sâm như kháng khuẩn, chống viêm, chống oxy hóa, và hỗ trợ điều trị các bệnh lý về tiêu hóa và hô hấp.

Hình ảnh cây khổ sâm

1. Cây khổ sâm cho lá:
   • Là một loại cây nhỏ, cao từ 0,72 đến 1m, lá mọc so le và có hình mũi mác. Cụm hoa mọc ở đầu cành hoặc kẽ lá, hoa cái và hoa đực đều có 5 lá đài. Quả có màu hung đỏ và có lông trắng

     

2. Cây khổ sâm cho rễ:
   • Là cây có chiều cao dưới 1m, lá kép lông chim mọc so le. Hoa màu vàng nhạt, mọc thành từng cụm dài từ 10-20cm tại ngọn hoặc kẽ lá. Quả hình cầu, đầu thuôn dài, màu đen​

     

Bảng phân biệt cây khổ sâm cho lá và khổ sâm cho rễ

Xin lưu ý, hiện nay trên một số trang web, kể cả một số trang web “uy tín” của các bệnh viện, thường nói cây khổ sâm này còn gọi với tên khác là cây sâm đất. Đây hoàn toàn là sai, cây sâm đất (theo tên gọi của miền nam Việt Nam) và cây khổ sâm này là hai cây hoàn toàn khác nhau. Nhìn hình ảnh bên dưới để phân biệt và thấy sự khác biệt của hai loại cây này.

Công dụng của cây khổ sâm

Khổ sâm được dùng trị ung nhọt, sang lở, chốc đầu ( sắc uống và rửa ngoài), đau bụng khó tiêu, lỵ, viêm loét dạ dày, tá tràng. Ngoài ra, khổ sâm còn được dùng trong các phương thuốc chữa mẩn ngứa, phong hủi, vẩy nến, viêm âm đạo trùng doi và sa sinh dục (Sắc uống và rửa ngoài).

Cây khổ sâm được sử dụng chủ yếu trong y học cổ truyền để điều trị nhiều loại bệnh. Dưới đây là một số cách sử dụng phổ biến của cây khổ sâm:

• Trị viêm loét dạ dày: Dùng 10-15g rễ khổ sâm, rửa sạch, sắc với 500ml nước đến khi còn khoảng 200ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày, trước bữa ăn.
• Trị viêm đại tràng: Sử dụng 20g lá khổ sâm tươi, rửa sạch, đun sôi với 500ml nước trong 20 phút. Uống nước này 2 lần mỗi ngày.
• Trị hen suyễn và viêm phế quản: Lấy 10g rễ khổ sâm, 10g lá dâu tằm, và 10g cát cánh. Đun sôi với 600ml nước, cho đến khi còn khoảng 300ml. Uống chia làm 3 lần trong ngày.
• Trị nhiễm trùng da: Dùng lá khổ sâm tươi, rửa sạch và giã nát. Đắp trực tiếp lên vùng da bị nhiễm trùng hoặc mụn nhọt.
• Trị viêm họng: Sắc 15g rễ khổ sâm với 500ml nước, đun nhỏ lửa cho đến khi còn khoảng 200ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày.
• Trị bệnh ngoài da (eczema, vảy nến): Lấy 30g lá khổ sâm tươi, rửa sạch, giã nát và đắp lên vùng da bị bệnh. Hoặc có thể nấu nước lá khổ sâm để tắm hàng ngày.
• Trị tiêu chảy: Dùng 10-15g rễ khổ sâm, sắc với 500ml nước cho đến khi còn khoảng 200ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày.

Lưu ý:

• Đối tượng không nên dùng: Người có thể trạng hàn, phụ nữ mang thai hoặc đang cho con bú, người bị bệnh gan hoặc thận nặng.
• Tư vấn bác sĩ: Trước khi sử dụng cây khổ sâm để điều trị bất kỳ bệnh lý nào, bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền để đảm bảo an toàn và hiệu quả.

Hướng dẫn cách trồng Khổ Sâm đạt hiệu quả, năng suất cao

Khổ sâm thuộc loại cây bụi, ưa sáng và có thể hơi chịu hạn. Cây rụng lá hàng năm về mùa đông, sinh trưởng mạnh vào mùa hè – thu, ra hoa quả nhiều, tái sinh chủ yếu tự nhiên bằng hạt và cây chồi sau  khi chặt.

1. Giống:  Khổ sâm có thể trồng bằng hạt hoặc giâm hom bằng cành .
2. Đất và cách trồng: Khổ sâm không kén đất nên có thể trồng trên mọi loại đất, không bị úng ngập và có thể thuận lợi để tưới tiêu. Trồng vào tháng 2 – 3, với khoảng cách 1 x 1m ( Mật độ 10.000 cây/ha) Cây khổ sâm sinh trưởng mạnh và không bị sâu bệnh nên không cần chăm bón nhiều. Tuy nhiên để đạt năng suất cao cần bón thúc cho cây trong thời kỳ cây sinh trưởng mạnh ( hè – thu), bằng nước phân chuồng, nước giải hay đạm pha loãng tưới vào quanh gốc cây.
3. Thu hoạch: Có thể thu hoach lá quanh năm, trừ mùa cây rụng lá. Thu lá về phơi hay sấy nhẹ đến khô, dùng dần.

Bài thuốc chữa đau bụng không rõ nguyên nhân: Nhai mấy lá khổ sâm tươi với muối, nếu có nôn hay sôi bụng thêm miếng gừng sống.

Lưu ý các bài thuốc dân gian được giới thiệu trong bài viết này được chép lại từ các sách y học cổ truyền. KHÔNG ĐƯỢC TỰ Ý SỬ DỤNG KHI CHƯA CÓ Ý KIẾN CỦA BÁC SỸ hoặc các chuyên gia y học. Chúng tôi không chịu bất kỳ trách nhiệm gì nếu các bạn tự ý làm theo.