COPD là gì?
Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính, thường được gọi là COPD, là một nhóm các bệnh phổi tiến triển.
Các bệnh này thường gặp nhất là khí phế thũng và viêm phế quản mãn tính . Nhiều người bị COPD có cả hai tình trạng này.
Khí phế thũng từ từ phá hủy các túi khí trong phổi của bạn, làm cản trở luồng không khí đi ra ngoài. Viêm phế quản gây viêm và thu hẹp các ống phế quản, tạo điều kiện cho chất nhầy tích tụ.
Người ta ước tính rằng khoảng 30 triệu người ở Hoa Kỳ mắc COPD. Có đến một nửa không biết rằng họ có nó.
Nếu không được điều trị, COPD có thể dẫn đến bệnh tiến triển nhanh hơn, các vấn đề về tim và nhiễm trùng đường hô hấp ngày càng trầm trọng hơn.
Các triệu chứng của COPD là gì?
COPD khiến bạn khó thở hơn. Lúc đầu, các triệu chứng có thể nhẹ, bắt đầu bằng ho từng cơn và khó thở. Khi tiến triển, các triệu chứng có thể trở nên liên tục hơn đến mức ngày càng khó thở.
Bạn có thể thấy thở khò khè và tức ngực hoặc sản xuất nhiều đờm. Một số người bị COPD có những đợt cấp, là những đợt bùng phát của các triệu chứng nghiêm trọng.
Các triệu chứng ban đầu
Lúc đầu, các triệu chứng của COPD có thể khá nhẹ. Bạn có thể nhầm chúng với cảm lạnh.
Các triệu chứng ban đầu bao gồm:
- thỉnh thoảng thở gấp, đặc biệt là sau khi tập thể dục
- ho nhẹ nhưng tái phát
- cần phải hắng giọng thường xuyên, đặc biệt là điều đầu tiên vào buổi sáng
Bạn có thể bắt đầu thực hiện những thay đổi nhỏ, chẳng hạn như tránh cầu thang và bỏ qua các hoạt động thể chất.
Các triệu chứng tồi tệ hơn
Các triệu chứng có thể trở nên tồi tệ hơn và khó bỏ qua hơn. Khi phổi bị tổn thương nhiều hơn, bạn có thể gặp phải:
- khó thở, ngay cả sau các hình thức tập thể dục nhẹ như đi bộ lên cầu thang
- thở khò khè, là kiểu thở ồn ào ở cường độ cao hơn, đặc biệt là khi thở ra
- tức ngực
- ho mãn tính, có hoặc không có chất nhầy
- cần làm sạch chất nhầy khỏi phổi của bạn mỗi ngày
- thường xuyên bị cảm lạnh, cúm hoặc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp khác
- thiếu năng lượng
Trong các giai đoạn sau của COPD, các triệu chứng cũng có thể bao gồm:
- sự mệt mỏi
- sưng bàn chân, mắt cá chân hoặc chân
- giảm cân
Các triệu chứng có thể trở nên tồi tệ hơn nhiều nếu bạn hiện đang hút thuốc hoặc thường xuyên tiếp xúc với khói thuốc.
Điều trị khẩn cấp
Chăm sóc y tế ngay lập tức là cần thiết nếu:
- bạn có móng tay hoặc môi hơi xanh hoặc xám, vì điều này cho thấy nồng độ oxy trong máu của bạn thấp
- bạn khó thở hoặc không thể nói chuyện
- bạn cảm thấy bối rối, bối rối hoặc ngất xỉu
- trái tim của bạn đang đập
Nguyên nhân gây ra bệnh COPD?
Hầu hết những người bị COPD ít nhất là 40 tuổi và có ít nhất một số tiền sử hút thuốc. Bạn hút thuốc lá càng lâu và càng nhiều sản phẩm thì nguy cơ mắc COPD càng cao.
Ngoài khói thuốc lá, khói xì gà, khói thuốc lào và khói thuốc thụ động có thể gây ra COPD. Nguy cơ mắc COPD của bạn thậm chí còn lớn hơn nếu bạn bị hen suyễn và hút thuốc.
Các nguyên nhân khác
Bạn cũng có thể phát triển COPD nếu tiếp xúc với hóa chất và khói ở nơi làm việc. Tiếp xúc lâu dài với ô nhiễm không khí và hít phải bụi cũng có thể gây ra COPD.
Ở các nước đang phát triển, cùng với khói thuốc lá, các ngôi nhà thường được thông gió kém, buộc các gia đình phải hít thở khói do đốt nhiên liệu dùng để nấu nướng và sưởi ấm.
Có thể có một khuynh hướng di truyền để phát triển COPD. Lên đến một ước tính 5 phần trăm của những người bị COPD bị thiếu hụt một loại protein gọi là alpha-1-antitrypsin.
Sự thiếu hụt này làm cho phổi kém đi và cũng có thể ảnh hưởng đến gan. Có thể có các yếu tố di truyền liên quan khác khi chơi.
Chẩn đoán COPD
Không có xét nghiệm duy nhất cho COPD. Chẩn đoán dựa trên các triệu chứng, khám sức khỏe và kết quả xét nghiệm chẩn đoán.
Khi bạn đến gặp bác sĩ, hãy nhớ đề cập đến tất cả các triệu chứng của bạn. Nói với bác sĩ của bạn nếu:
- bạn là người hút thuốc hoặc đã từng hút thuốc
- bạn tiếp xúc với chất kích thích phổi trong công việc
- bạn đang tiếp xúc với rất nhiều khói thuốc
- bạn có tiền sử gia đình bị COPD
- bạn bị hen suyễn hoặc các tình trạng hô hấp khác
- bạn dùng thuốc không kê đơn hoặc thuốc kê đơn
Kiểm tra và thử nghiệm
Trong quá trình khám sức khỏe, bác sĩ sẽ sử dụng ống nghe để nghe phổi khi bạn thở. Dựa trên tất cả thông tin này, bác sĩ có thể yêu cầu một số xét nghiệm này để có được bức tranh toàn cảnh hơn:
- Đo xoắn ốc là một xét nghiệm không xâm lấn để đánh giá chức năng phổi. Trong quá trình kiểm tra, bạn sẽ hít thở sâu và sau đó thổi vào một ống kết nối với máy đo phế dung.
- Các xét nghiệm hình ảnh, như chụp X-quang ngực hoặc chụp CT . Những hình ảnh này có thể cung cấp cái nhìn chi tiết về phổi, mạch máu và tim của bạn.
- Xét nghiệm khí máu động mạch. Điều này liên quan đến việc lấy mẫu máu từ động mạch để đo lượng oxy trong máu, carbon dioxide và các mức độ quan trọng khác.
Các xét nghiệm này có thể giúp xác định xem bạn có bị COPD hay một tình trạng khác, chẳng hạn như hen suyễn , bệnh phổi hạn chế hoặc suy tim hay không .
Điều trị COPD
Điều trị có thể làm giảm các triệu chứng, ngăn ngừa các biến chứng và nói chung là làm chậm sự tiến triển của bệnh. Nhóm chăm sóc sức khỏe của bạn có thể bao gồm một chuyên gia về phổi (bác sĩ phổi) và các nhà trị liệu vật lý và hô hấp.
Liệu pháp oxy
Nếu mức oxy trong máu của bạn quá thấp, bạn có thể nhận được lượng oxy bổ sung qua mặt nạ hoặc ống thông mũi để giúp bạn thở tốt hơn. Thiết bị di động có thể giúp bạn di chuyển dễ dàng hơn.
Phẫu thuật
Phẫu thuật được dành riêng cho COPD nặng hoặc khi các phương pháp điều trị khác không thành công, có nhiều khả năng xảy ra khi bạn bị một dạng khí phế thũng nặng .
Một loại phẫu thuật được gọi là cắt bỏ khối u . Trong quy trình này, các bác sĩ phẫu thuật sẽ loại bỏ các khoảng không khí lớn, bất thường (bullae) khỏi phổi.
Một phương pháp khác là phẫu thuật giảm thể tích phổi, loại bỏ các mô phổi trên bị hư hỏng. Phẫu thuật giảm thể tích phổi có thể có hiệu quả trong việc cải thiện nhịp thở, nhưng rất ít bệnh nhân phải trải qua thủ thuật lớn, có phần rủi ro này.
Ghép phổi là một lựa chọn trong một số trường hợp. Ghép phổi có thể chữa khỏi bệnh COPD một cách hiệu quả, nhưng có nhiều rủi ro.
Có một phương pháp ít xâm lấn hơn để cải thiện hiệu quả của luồng không khí ở những người bị bệnh khí thũng nặng được gọi là van nội phế quản (EBV), là loại van một chiều chuyển hướng không khí đến phổi khỏe mạnh và tránh xa phổi bị tổn thương, không hoạt động.
Vào năm 2018, một thiết bị EBV được gọi là Van nội phế quản Zephyr đã được FDA chấp thuận và đã được chứng minh là cải thiện chức năng phổi, khả năng gắng sức và chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân khí phế thũng.
Thay đổi lối sống
Một số thay đổi lối sống nhất định cũng có thể giúp giảm bớt các triệu chứng của bạn hoặc giúp giảm đau.
- Nếu bạn hút thuốc, hãy bỏ thuốc lá. Bác sĩ có thể giới thiệu các sản phẩm hoặc dịch vụ hỗ trợ thích hợp.
- Bất cứ khi nào có thể, hãy tránh khói thuốc và khói hóa chất.
- Nhận dinh dưỡng mà cơ thể bạn cần. Làm việc với bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng của bạn để tạo ra một kế hoạch ăn uống lành mạnh.
- Nói chuyện với bác sĩ của bạn về mức độ tập thể dục là an toàn cho bạn.
Thuốc điều trị COPD
Thuốc có thể làm giảm các triệu chứng và cắt giảm các đợt bùng phát. Có thể mất một số lần thử và sai để tìm ra loại thuốc và liều lượng phù hợp nhất với bạn, nhưng đây là một số lựa chọn của bạn:
Thuốc giãn phế quản dạng hít
Các loại thuốc được gọi là thuốc giãn phế quản giúp nới lỏng các cơ bị thắt chặt trong đường thở của bạn. Chúng thường được đưa qua ống hít hoặc máy phun sương.
Thuốc giãn phế quản tác dụng ngắn kéo dài từ 4 đến 6 giờ. Bạn chỉ sử dụng chúng khi bạn cần. Đối với các triệu chứng đang diễn ra, bạn có thể sử dụng các phiên bản tác dụng kéo dài hàng ngày. Chúng kéo dài khoảng 12 giờ.
Đối với những người bị COPD cảm thấy khó thở hoặc khó thở khi tập thể dục, Hiệp hội Lồng ngực Hoa Kỳ khuyến nghị đặc biệt nên dùng thuốc chủ vận beta-beta (LABA) tác dụng kéo dài kết hợp với thuốc đối kháng muscarinic tác dụng kéo dài (LAMA).
Những loại thuốc giãn phế quản này hoạt động bằng cách thư giãn các cơ bị thắt chặt trong đường thở, giúp mở rộng đường thở của bạn để không khí lưu thông tốt hơn. Chúng cũng giúp cơ thể bạn loại bỏ chất nhầy từ phổi. Hai loại thuốc giãn phế quản này có thể được dùng kết hợp bằng ống hít hoặc với máy phun sương.
Dưới đây là danh sách các liệu pháp giãn phế quản LABA / LAMA được khuyến nghị:
- aclidinium / formoterol
- glycopyrrolate / formoterol
- tiotropium / olodaterol
- umeclidinium / vilanterol
Corticosteroid
Thuốc giãn phế quản tác dụng kéo dài thường được kết hợp với glucocorticosteroid dạng hít. Glucocorticosteroid có thể làm giảm viêm trong đường thở và giảm sản xuất chất nhầy.
Thuốc giãn phế quản tác dụng lâu dài có thể làm giãn cơ đường thở giúp đường thở rộng hơn. Corticosteroid cũng có sẵn ở dạng thuốc viên.
Thuốc ức chế phosphodiesterase-4
Loại thuốc này có thể được dùng dưới dạng viên để giúp giảm viêm và thư giãn đường thở. Thuốc thường được kê cho bệnh COPD nặng kèm theo viêm phế quản mãn tính.
Theophylline
Thuốc này giúp giảm bớt tức ngực và khó thở. Nó cũng có thể giúp ngăn ngừa bùng phát. Nó có sẵn ở dạng thuốc viên.
Theophylline là một loại thuốc cũ có tác dụng làm giãn cơ đường thở và nó có thể gây ra tác dụng phụ. Nói chung, đây không phải là phương pháp điều trị đầu tiên cho liệu pháp COPD.
Thuốc kháng sinh và thuốc kháng vi-rút
Thuốc kháng sinh hoặc thuốc kháng vi-rút có thể được kê đơn khi bạn mắc một số bệnh nhiễm trùng đường hô hấp.
Vắc-xin
Để giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp khác, hãy hỏi bác sĩ xem bạn có nên tiêm phòng cúm hàng năm, vắc xin ngừa phế cầu và tiêm phòng uốn ván bao gồm bảo vệ khỏi bệnh ho gà (ho gà) hay không.
Khuyến nghị về chế độ ăn uống cho những người bị COPD
Không có chế độ ăn uống cụ thể nào cho COPD, nhưng một chế độ ăn uống lành mạnh rất quan trọng để duy trì sức khỏe tổng thể. Bạn càng khỏe mạnh, bạn càng có nhiều khả năng ngăn ngừa các biến chứng và các vấn đề sức khỏe khác.
Chọn nhiều loại thực phẩm bổ dưỡng từ các nhóm sau:
- rau
- trái cây
- hạt
- chất đạm
- sản phẩm bơ sữa
Ngoài ra, hãy nhớ đảo nhẹ muối. Nó khiến cơ thể giữ nước, có thể gây căng thẳng cho hô hấp.
Chất lỏng
Uống nhiều nước. Uống ít nhất sáu đến tám ly chất lỏng không chứa caffein mỗi ngày có thể giúp giữ cho chất nhầy loãng hơn. Điều này có thể làm cho chất nhầy dễ bị ho ra ngoài.
Hạn chế đồ uống có chứa cafein vì chúng có thể cản trở việc dùng thuốc. Nếu bạn có vấn đề về tim, bạn có thể cần uống ít hơn, vì vậy hãy nói chuyện với bác sĩ của bạn.
Quản lý cân nặng
Duy trì cân nặng hợp lý là điều quan trọng. Cần nhiều năng lượng hơn để thở khi bạn bị COPD, vì vậy bạn có thể cần nạp nhiều calo hơn. Nhưng nếu bạn thừa cân, phổi và tim của bạn có thể phải làm việc nhiều hơn.
Nếu bạn nhẹ cân hoặc ốm yếu, ngay cả việc duy trì cơ thể cơ bản cũng có thể trở nên khó khăn. Nhìn chung, mắc COPD làm suy yếu hệ thống miễn dịch của bạn và giảm khả năng chống lại nhiễm trùng.
Thói quen ăn uống
Bụng đầy khiến phổi khó nở ra, khiến bạn khó thở. Nếu bạn thấy rằng điều này xảy ra với mình, hãy thử các biện pháp khắc phục sau:
- Thông đường thở của bạn khoảng một giờ trước bữa ăn.
- Ngậm thức ăn từng miếng nhỏ mà bạn nhai chậm trước khi nuốt.
- Đổi ba bữa một ngày thành năm hoặc sáu bữa nhỏ hơn.
- Tiết kiệm chất lỏng cho đến khi kết thúc để bạn cảm thấy ít no hơn trong bữa ăn.
Sống chung với COPD
COPD yêu cầu quản lý bệnh suốt đời. Điều đó có nghĩa là làm theo lời khuyên của nhóm chăm sóc sức khỏe của bạn và duy trì thói quen lối sống lành mạnh.
Vì phổi của bạn bị suy yếu, bạn sẽ muốn tránh bất cứ thứ gì có thể làm tổn thương phổi hoặc gây bùng phát. Dưới đây là danh sách những điều cần xem xét khi bạn điều chỉnh lối sống của mình.
- Tránh hút thuốc. Nếu bạn gặp khó khăn khi bỏ thuốc, hãy nói chuyện với bác sĩ về các chương trình cai thuốc lá. Cố gắng tránh khói thuốc, khói hóa chất, ô nhiễm không khí và bụi.
- Tập thể dục. Tập thể dục một chút mỗi ngày có thể giúp bạn khỏe mạnh. Nói chuyện với bác sĩ của bạn về mức độ tập thể dục là tốt cho bạn.
- Ăn một chế độ ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng. Tránh thực phẩm chế biến cao chứa nhiều calo và muối nhưng lại thiếu chất dinh dưỡng.
- Điều trị các tình trạng khác. Nếu bạn mắc các bệnh mãn tính khác cùng với COPD, điều quan trọng là phải kiểm soát những bệnh đó, đặc biệt là bệnh đái tháo đường và bệnh tim.
- Nhà sạch. Dọn dẹp đồ đạc lộn xộn và sắp xếp hợp lý ngôi nhà của bạn để tốn ít năng lượng hơn cho việc dọn dẹp và làm các công việc gia đình khác. Nếu bạn bị COPD nâng cao, hãy nhận trợ giúp về các công việc hàng ngày.
- Hãy chuẩn bị cho những cơn bùng phát. Mang theo thông tin liên lạc khẩn cấp của bạn và dán nó trên tủ lạnh của bạn. Bao gồm thông tin về những loại thuốc bạn dùng, cũng như liều lượng. Lập trình các số khẩn cấp vào điện thoại của bạn.
- Tìm hỗ trợ. Nó có thể được nhẹ nhõm khi nói chuyện với những người khác hiểu. Cân nhắc tham gia một nhóm hỗ trợ. Tổ chức COPD cung cấp danh sách toàn diện các tổ chức và nguồn lực cho những người sống chung với COPD.
Các giai đoạn của COPD là gì?
Một phép đo COPD đạt được bằng cách phân loại bằng phương pháp đo phế dung.
Có nhiều hệ thống phân loại khác nhau và một hệ thống phân loại là một phần của phân loại giai đoạn . Phân loại giai đoạn được sử dụng để xác định mức độ nghiêm trọng của COPD và giúp hình thành tiên lượng và kế hoạch điều trị.
Có bốn giai đoạn dựa trên thử nghiệm đo phế dung:
- Giai đoạn 1: nhẹ
- Giai đoạn 2: vừa phải
- Giai đoạn 3: nghiêm trọng
- Giai đoạn 4: rất nghiêm trọng
Điều này dựa trên kết quả thử nghiệm đo phế dung của FEV1 của bạn. Đây là lượng không khí bạn có thể thở ra khỏi phổi trong giây đầu tiên của quá trình thở ra cưỡng bức. Mức độ nghiêm trọng tăng lên khi FEV1 của bạn giảm.
Phân loại giai đoạn cũng tính đến các triệu chứng cá nhân và tiền sử đợt cấp của bạn. Dựa trên thông tin này, bác sĩ có thể chỉ định một nhóm chữ cái cho bạn để giúp xác định mức độ COPD của bạn.
Khi bệnh tiến triển, bạn dễ bị các biến chứng, chẳng hạn như:
- nhiễm trùng đường hô hấp, bao gồm cảm lạnh thông thường, cúm và viêm phổi
- vấn đề về tim
- huyết áp cao trong động mạch phổi (tăng áp động mạch phổi)
- ung thư phổi
- trầm cảm và lo âu
Có mối liên hệ nào giữa COPD và ung thư phổi?
COPD và ung thư phổi là những vấn đề sức khỏe lớn trên toàn thế giới. Hai bệnh này có liên quan với nhau theo một số cách.
COPD và ung thư phổi có một số yếu tố nguy cơ phổ biến. Hút thuốc là yếu tố nguy cơ số một đối với cả hai bệnh. Cả hai đều có khả năng xảy ra cao hơn nếu bạn hít phải khói thuốc thụ động, hoặc tiếp xúc với hóa chất hoặc khói khác ở nơi làm việc.
Có thể có một khuynh hướng di truyền để phát triển cả hai bệnh. Ngoài ra, nguy cơ phát triển COPD hoặc ung thư phổi tăng lên theo tuổi tác.
Người ta ước tính vào năm 2009 rằng giữa 40 và 70 phần trăm của những người bị ung thư phổi cũng bị COPD. Này cùng Nghiên cứu năm 2009 kết luận rằng COPD là một yếu tố nguy cơ của ung thư phổi.
MỘT Nghiên cứu năm 2015 cho thấy chúng thực sự có thể là những khía cạnh khác nhau của cùng một căn bệnh và COPD có thể là một yếu tố thúc đẩy ung thư phổi.
Trong một số trường hợp, mọi người không biết mình bị COPD cho đến khi được chẩn đoán mắc bệnh ung thư phổi.
Tuy nhiên, mắc COPD không nhất thiết có nghĩa là bạn sẽ bị ung thư phổi. Nó có nghĩa là bạn có nguy cơ cao hơn. Đó là một lý do khác giải thích tại sao, nếu bạn hút thuốc, bỏ thuốc là một ý kiến hay.
Thống kê COPD
Trên toàn thế giới, người ta ước tính rằng khoảng 65 triệu người bị COPD từ trung bình đến nặng. Về 16 triệu người lớn ở Hoa Kỳ được chẩn đoán COPD.
Hầu hết những người bị COPD từ 40 tuổi trở lên.
Phần lớn những người bị COPD là những người hút thuốc hoặc từng hút thuốc. Hút thuốc là yếu tố nguy cơ quan trọng nhất có thể thay đổi được.
Lên đến 5 phần trăm của những người bị COPD, nguyên nhân là do rối loạn di truyền liên quan đến sự thiếu hụt protein gọi là alpha-1-antitrypsin.
COPD là nguyên nhân hàng đầu gây ra các ca nhập viện ở các nước công nghiệp phát triển. Tại Hoa Kỳ, COPD chịu trách nhiệm về một số lượng lớn các ca cấp cứu và nhập viện.
Vào năm 2000, người ta ghi nhận rằng đã có hơn 700.000 người nhập viện và xấp xỉ 1,5 triệu thăm khám tại khoa cấp cứu.
COPD là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ ba ở Hoa Kỳ. Nhiều phụ nữ chết vì COPD hơn nam giới mỗi năm.
Người ta dự đoán rằng số lượng bệnh nhân được chẩn đoán mắc COPD sẽ tăng hơn 150 phần trăm từ năm 2010 đến năm 2030. Phần lớn trong số đó có thể là do dân số già.
Triển vọng cho những người bị COPD là gì?
COPD nói chung làm giảm tuổi thọ, mặc dù triển vọng khác nhau đáng kể ở mỗi người.
Những người bị COPD không bao giờ hút thuốc có thể bị giảm tuổi thọ trung bình, trong khi những người hút thuốc trước đây và hiện tại có khả năng giảm nhiều hơn.
COPD có xu hướng tiến triển chậm. Bạn thậm chí có thể không biết mình mắc bệnh trong giai đoạn đầu.
Sau khi được chẩn đoán, bạn sẽ cần bắt đầu gặp bác sĩ thường xuyên. Bạn cũng sẽ phải thực hiện các bước để kiểm soát tình trạng của mình và thực hiện những thay đổi thích hợp cho cuộc sống hàng ngày của bạn.
Các triệu chứng ban đầu thường có thể được kiểm soát và các lựa chọn lối sống nhất định có thể giúp bạn duy trì chất lượng cuộc sống tốt trong một thời gian.
Khi bệnh tiến triển, các triệu chứng có thể ngày càng hạn chế.
Những người bị COPD giai đoạn nặng có thể không thể tự chăm sóc bản thân nếu không có sự trợ giúp. Họ có nguy cơ cao bị nhiễm trùng đường hô hấp, các vấn đề về tim và ung thư phổi. Họ cũng có thể có nguy cơ bị trầm cảm và lo lắng.
Bên cạnh việc hút thuốc, triển vọng của bạn còn phụ thuộc vào mức độ bạn đáp ứng với điều trị và liệu bạn có thể tránh được các biến chứng nghiêm trọng hay không. Bác sĩ của bạn ở vị trí tốt nhất để đánh giá sức khỏe tổng thể của bạn và cung cấp cho bạn ý tưởng về những gì có thể xảy ra.
Lưu ý các bài thuốc dân gian được giới thiệu trong bài viết này được chép lại từ các sách y học cổ truyền. KHÔNG ĐƯỢC TỰ Ý SỬ DỤNG KHI CHƯA CÓ Ý KIẾN CỦA BÁC SỸ hoặc các chuyên gia y học. Chúng tôi không chịu bất kỳ trách nhiệm gì nếu các bạn tự ý làm theo.