Cây Cỏ Xước

1. Tên khoa học: Achyranthes aspera L.
2. Họ Rau dền – Amaranthaceae.
3. Tên khác: Ngưu tất nam, nhả khoanh ngù ( Tày), co nhả lìn ngu ( Thái), hà ngù.
4. Bộ phận dùng:  Toàn cây, chủ yếu là rễ – Radix Achyranthy Asperae.
5. Thành phần hóa học: cỏ xước có chứa 81,9% nước, 3,7% protid, 9,2% glucid, 2,9% xơ; 2,3% tro; 2,6% carotene, 2,0% vitamin C. Trong rễ có acid oleanolic ( sapogenin). Hạt chứa hentriacontane và saponin 2%, acid oleanolic, saponin oligosaccharide, acid oleanolic 1,1%.
6. Công dụng: Ngọn và lá non vò kỹ, thái nhỏ, trần qua nước sôi, có thể xào hay nấu canh. Còn rễ và các bộ phận khác được dùng trị: cảm mạo phát sốt, sổ mũi; sốt rét, lỵ; viêm màng tai quai bị; thấp khớp tạng khớp; viêm thận phù thũng; tiểu tiện không lợi, đái rắt, đái buốt; đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều; đòn ngã tổn thương. Còn được dùng để trục thai chết. Dùng ngoài, cỏ xước trị lở ngứa, viêm miệng. Dịch ép lá cỏ xước tươi chữa được bệnh lỵ. Kiêng kỵ: Phụ nữ có thai, người bị tiêu chảy, di tinh không dùng.

Cây cỏ xước, còn được gọi là ngưu tất nam, là một loại thảo dược quý mọc hoang ở nhiều nơi tại Việt Nam. Cây có tên khoa học là Achyranthes aspera L., thuộc họ rau dền (Amaranthaceae).

Đặc điểm:

• Cây cỏ xước có thân mọc đứng, phân nhánh nhiều, cao từ 30 – 80 cm.
• Lá hình bầu dục, nhọn ở đầu, có răng cưa ở mép lá, mặt trên màu xanh đậm, mặt dưới màu xanh nhạt.
• Hoa cỏ xước nhỏ, màu trắng hoặc hồng, mọc thành cụm ở kẽ lá.
• Rễ cây cỏ xước có màu nâu đỏ, mọc lan rộng và ăn sâu vào lòng đất.

Thành phần hóa học của cây cỏ xước

Cây cỏ xước chứa nhiều hoạt chất sinh học có lợi cho sức khỏe, bao gồm:

• Protein: 3,7%
• Chất béo: 2,9%
• Carbohydrate: 9,2%
• Xơ: 2,9%
• Tro: 2,3%
• Vitamin: C, Caroten
• Khoáng chất: Kali, canxi, magiê, sắt, kẽm
• Alkaloid: Achyrantine, choline, trigonelline
• Saponin triterpenoid: Acid oleanolic, acid ursolic
• Flavonoid: Apigenin, luteolin, quercetin

Ngoài ra, cây cỏ xước còn chứa nhiều hoạt chất khác có tác dụng sinh học:

• Coumarin: Scopoletin, esculetin
• Steroid: Beta-sitosterol
• Acid hữu cơ: Acid malic, acid citric, acid tartaric
• Dầu dễ bay hơi: Caryophyllene, cineole, limonene

Tác dụng của các thành phần dinh dưỡng:

• Protein: Giúp xây dựng và sửa chữa các mô trong cơ thể.
• Chất béo: Cung cấp năng lượng và hỗ trợ hấp thu vitamin.
• Carbohydrate: Cung cấp năng lượng chính cho cơ thể.
• Xơ: Giúp hỗ trợ hệ tiêu hóa và nhuận tràng.
• Tro: Cung cấp các khoáng chất thiết yếu cho cơ thể.
• Vitamin C: Tăng cường hệ miễn dịch và chống oxy hóa.
• Caroten: Chuyển hóa thành vitamin A, giúp bảo vệ mắt và da.
• Khoáng chất: Tham gia vào nhiều chức năng quan trọng của cơ thể, bao gồm:
  • Kali: Điều hòa huyết áp và chức năng tim.
  • Canxi: Giúp phát triển và duy trì hệ xương khớp chắc khỏe.
  • Magiê: Tham gia vào quá trình chuyển hóa năng lượng và chức năng thần kinh.
  • Sắt: Vận chuyển oxy trong cơ thể.
  • Kẽm: Tăng cường hệ miễn dịch và hỗ trợ cicatrization.
• Alkaloid: Có tác dụng kháng khuẩn, chống viêm và giảm đau.
• Saponin triterpenoid: Có tác dụng hạ axit uric máu, hỗ trợ điều trị bệnh gout và bảo vệ gan.
• Flavonoid: Có tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ tế bào khỏi tác hại của gốc tự do.
• Coumarin: Có tác dụng chống đông máu, hỗ trợ điều trị các bệnh tim mạch.
• Steroid: Có tác dụng chống viêm và giảm đau.
• Acid hữu cơ: Có tác dụng thanh lọc cơ thể và hỗ trợ tiêu hóa.
• Dầu dễ bay hơi: Có tác dụng kháng khuẩn, chống nấm và chống viêm.

Cây cỏ xước là một loại thảo dược quý với nhiều thành phần dinh dưỡng có lợi cho sức khỏe. Các thành phần này góp phần tạo nên công dụng đa dạng của cây cỏ xước trong điều trị và phòng ngừa bệnh tật.

Công dụng của cây cỏ xước đối với sức khỏe

Cỏ xướ được sử dụng trong y học cổ truyền để điều trị nhiều bệnh lý khác nhau. Dưới đây là một số công dụng chính của cây cỏ xước đối với sức khỏe:

1. Hỗ trợ điều trị bệnh gout:

• Cây cỏ xước có tác dụng giảm đau, sưng khớp và hạ axit uric máu – nguyên nhân chính gây ra bệnh gout.
• Các hoạt chất saponin triterpenoid trong cây cỏ xước có tác dụng ức chế xanthine oxidase, enzyme thúc đẩy sản xuất axit uric.
• Cây cỏ xước còn giúp lợi tiểu, đào thải axit uric ra khỏi cơ thể.

2. Tăng cường chức năng gan và giải độc cơ thể:

• Cây cỏ xước giúp kích thích sản sinh mật, hỗ trợ tiêu hóa và thanh lọc cơ thể.
• Các hoạt chất flavonoid và saponin triterpenoid trong cây cỏ xước có tác dụng bảo vệ gan khỏi tác hại của các chất độc hại.
• Cây cỏ xước còn giúp hạ men gan, giảm nguy cơ mắc các bệnh về gan.

3. Lợi ích cho hệ tiêu hóa:

• Cây cỏ xước giúp cải thiện tình trạng đầy bụng, khó tiêu, tiêu chảy và táo bón.
• Các hoạt chất saponin triterpenoid và flavonoid trong cây cỏ xước có tác dụng kháng khuẩn, chống viêm và hỗ trợ tiêu hóa.
• Cây cỏ xước còn giúp tăng cường hệ vi sinh đường ruột, giúp hệ tiêu hóa khỏe mạnh hơn.

4. Tăng cường hệ miễn dịch:

• Cây cỏ xước có tác dụng chống oxy hóa, giúp tăng cường sức đề kháng của cơ thể.
• Các hoạt chất vitamin C và flavonoid trong cây cỏ xước có tác dụng kích thích sản sinh tế bào miễn dịch, giúp chống lại các tác nhân gây bệnh.
• Cây cỏ xước còn giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm.

5. Ngoài ra, cây cỏ xước còn được sử dụng để điều trị:

• Lợi tiểu
• Hạ huyết áp
• An thần
• Làm đẹp da
• Chữa ho, cảm cúm
• Chữa viêm loét dạ dày tá tràng
• Chữa sỏi thận
• Chữa bệnh zona

Cách dùng cây cỏ xước hiệu quả

Để sử dụng cây cỏ xước hiệu quả, cần lưu ý một số cách dùng sau:

Chọn cây cỏ xước:

• Nên chọn cây cỏ xước tươi, có màu xanh đậm, không bị dập nát hoặc hư hỏng.
• Phần rễ và thân cây là bộ phận được sử dụng nhiều nhất.
• Có thể mua cây cỏ xước tại các cửa hàng thuốc Đông y uy tín hoặc thu hái trực tiếp từ thiên nhiên.

Cách sơ chế:

• Rửa sạch cây cỏ xước với nước muối loãng.
• Nếu sử dụng phần rễ, cần thái lát mỏng hoặc phơi khô trước khi dùng.
• Có thể sử dụng cây cỏ xước tươi hoặc phơi khô để sắc thuốc, hãm trà hoặc tán thành bột.

Cách sử dụng:

• Sắc thuốc: Lấy khoảng 20-30g cây cỏ xước khô, sắc với 500ml nước, đun sôi đến khi còn khoảng 200ml. Chia thành 2-3 lần uống trong ngày.
• Hãm trà: Lấy khoảng 10g cây cỏ xước tươi hoặc 5g cây cỏ xước khô, hãm với nước nóng như hãm trà thông thường.  Có thể thêm mật ong hoặc chanh để tăng hương vị. Uống 1-2 ly trà mỗi ngày.
• Tán bột: Phơi khô cây cỏ xước, tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng lấy 5-10g bột pha với nước ấm hoặc mật ong để uống. Có thể trộn bột cỏ xước với các loại bột thảo dược khác để tăng cường hiệu quả.

Liều lượng: Liều lượng sử dụng cây cỏ xước tùy thuộc vào tình trạng bệnh lý và cơ địa của mỗi người. Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng để có liều lượng phù hợp.

Lưu ý:

• Phụ nữ mang thai và cho con bú không nên sử dụng cây cỏ xước.
• Người có tiền sử bệnh lý về gan, thận nên thận trọng khi sử dụng cây cỏ xước.
• Nên sử dụng cây cỏ xước theo hướng dẫn của bác sĩ hoặc thầy thuốc để đảm bảo an toàn và hiệu quả.
• Cây cỏ xước có thể tương tác với một số loại thuốc tây. Nên thông báo cho bác sĩ nếu bạn đang sử dụng bất kỳ loại thuốc nào khác.
• Cần kiên trì sử dụng cây cỏ xước trong thời gian dài để đạt hiệu quả tốt nhất.
• Nên kết hợp sử dụng cây cỏ xước với chế độ ăn uống và sinh hoạt hợp lý để tăng cường sức khỏe.

Hướng dẫn cách trồng

Cỏ xước ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng, thường mọc nơi đất ẩm ven đường đi, quanh vườn và bãi hoang. Đôi khi còn gặp ở vùng nương rẫy và ven đồi. Cây mọc từ hạt từ cuối mùa xuân, sinh trưởng nhanh trong mùa hè, sau đó có hoa quả. Quả có lá bắc tồn tại, giờ gió phát tán đi khắp nơi. Nhìn chung, sau khi có hoa quả, cỏ xước thường tàn lụi vào mùa đông. Song cá biệt có những cây mọc nơi bị tre bóng hoặc mọc muộn chưa kịp ra hoa quả trong năm, có thể tồn tại qua đông và trở thành cây sống nhiều năm.

Giống:

Có thể trồng cỏ xước bằng hạt vào mùa xuân. Có thể gieo thẳng hoặc gieo trong vườn ươm vào tháng 2 – 3, sau đó đánh cây con đi trồng

Đất và cách trồng:

• Cây cỏ xước ưa thích đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, thoát nước tốt.
• Có thể trộn đất thịt, phân chuồng hoai mục và tro trấu theo tỷ lệ 2:1:1 để tạo hỗn hợp đất trồng.

Cỏ xước ưa đất ẩm nhiều mùn. Trồng trên đất khô cằn, cây thấp nhỏ, rễ ngắn. Đất trồng có thể lên luống hoặc để phẳng thành vạt. Sau  khi bón lót một ít phân chuồng, cây con được trồng với khoảng cách 20 x 20 cm. Nếu gieo hạt thì cũng tỉa định cây với khoảng cách như trên.

Trồng từ hạt:

• Ngâm hạt cỏ xước trong nước ấm khoảng 4-6 tiếng trước khi gieo.
• Gieo hạt trực tiếp vào đất hoặc gieo vào khay ươm.
• Sau khi gieo, phủ một lớp đất mỏng lên trên và tưới nước nhẹ nhàng.
• Giữ ẩm cho đất trong quá trình nảy mầm.

Trồng từ cây con:

• Chọn cây con khỏe mạnh, không bị sâu bệnh.
• Trồng cây vào chậu hoặc luống đã chuẩn bị.
• Lấp đất xung quanh gốc cây và tưới nước nhẹ nhàng.

Phòng bệnh: Chưa thấy sâu bệnh hại cỏ xước.

Chăm sóc cây cỏ xước và thu hoạch

Ánh sáng:

• Cây cỏ xước ưa thích ánh sáng mặt trời đầy đủ.
• Nên đặt cây ở nơi có ánh sáng trực tiếp ít nhất 6-8 tiếng mỗi ngày.

Nước tưới:

• Cây cỏ xước cần được tưới nước thường xuyên, nhưng không nên tưới quá nhiều để tránh úng nước.
• Tốt nhất nên tưới nước vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát.
• Nên kiểm tra độ ẩm của đất trước khi tưới nước.

Phân bón:

• Bón phân cho cây cỏ xước 2-3 lần mỗi tháng bằng phân chuồng hoai mục hoặc phân bón hữu cơ.
• Nên bón phân sau khi tưới nước hoặc khi trời mưa.

Phòng trừ sâu bệnh:

• Cây cỏ xước ít bị sâu bệnh tấn công.
• Tuy nhiên, cần chú ý phòng trừ các loại sâu bệnh hại phổ biến như sâu ăn lá, rệp vừng.
• Có thể sử dụng các biện pháp phòng trừ sinh học hoặc hóa học để bảo vệ cây.

Thu hoạch:

• Cây cỏ xước có thể thu hoạch sau khi trồng khoảng 3-4 tháng.
• Có thể thu hoạch lá, thân và rễ của cây.
• Nên thu hoạch vào buổi sáng sớm khi cây còn nhiều nhựa.

Rễ củ của 1 năm ít sơ hơn cây lâu năm. Thu về rửa sạch phơi khô là dùng được. Nếu để cây qua năm thì vào mùa đông nên cắt bỏ thân lá, chỉ giữ lại gốc để cây tái sinh vào mùa xuân năm sau. Nếu không thu hạt thì cần cắt bỏ khi chưa chín, không để hạt chín sẽ rụng xuống xung quanh gốc và lan ra thành cỏ dại.

Lưu ý các bài thuốc dân gian được giới thiệu trong bài viết này được chép lại từ các sách y học cổ truyền. KHÔNG ĐƯỢC TỰ Ý SỬ DỤNG KHI CHƯA CÓ Ý KIẾN CỦA BÁC SỸ hoặc các chuyên gia y học. Chúng tôi không chịu bất kỳ trách nhiệm gì nếu các bạn tự ý làm theo.