Sâm đại hành

Sâm đại hành, còn được gọi với nhiều tên khác như phong nhạn, tỏi đỏ, tỏi lào, hành lào, là một loài thực vật có hoa thuộc họ Diên vĩ (Iridaceae). Tên khoa học của nó là Eleutherine bulbosa. Loài này được Urb. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1918. Sâm đại hành có nguồn gốc từ Trung Quốc, sau đó được du nhập vào Việt Nam và được trồng nhiều nơi, đặc biệt là ở các tỉnh miền núi phía Bắc.

Đặc điểm thực vật

• Thân cây: Thân cây sâm đại hành khá nhỏ và mảnh, cao từ 30-60 cm.
• Lá: Lá cây có hình dạng mũi mác dài, màu xanh đậm, mọc xen kẽ từ gốc cây.
• Hoa: Hoa của sâm đại hành thường nhỏ, có màu trắng hoặc vàng nhạt, mọc thành chùm.
• Củ: Củ sâm đại hành có màu đỏ tươi, hình bầu dục, chứa nhiều nước.

Sâm đại hành, còn được gọi là phong nhạn, tỏi đỏ, tỏi lào, hành lào, là một loài thực vật có hoa thuộc họ Diên vĩ. Loài này được Urb. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1918.

• Tên khoa học: Eleutherine bulbosa
• Họ: Iridaceae
• Loài: E. bulbosa
• Chi: Eleutherine
• Giới: Plantae
• Bộ phận dùng: Rễ củ ( thân hành) Radix Eleutherine.
• Công dụng: Thuốc bổ máu, thiếu máu, chữa vàng da, xanh sao, hoa mắt, choáng váng, nhức đầu, mệt mỏi. 
• Đặc điểm: Củ sâm đại hành có hình trứng hoặc hình thoi, dài khoảng 3 – 5 cm, đường kính 2 – 3 cm. Bề mặt củ có màu nâu vàng, khi bóc lớp vỏ ngoài sẽ thấy màu trắng ngà. Củ sâm đại hành có nhiều tép nhỏ, xếp thành từng lớp đồng tâm. Mùi vị của sâm đại hành nồng, hơi hăng, vị cay nhẹ.

Thành phần hóa học: Sâm đại hành chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học, bao gồm:

• • Naphthoquinon (eleutherin, isoeleutherin, eleutherol)
  • Flavonoid
  • Saponin
  • Dầu volatyl
  • Vitamin B1, B2, C
  • Khoáng chất (kali, canxi, photpho, sắt)

Tác dụng

Theo y học cổ truyền, sâm đại hành có nhiều tác dụng quý, bao gồm:

• • Tăng cường sức khỏe: Giúp bồi bổ cơ thể, tăng cường sức đề kháng, chống lão hóa.
  • Hỗ trợ hệ miễn dịch: Tăng cường hệ miễn dịch, Bổ khí huyết, tăng cường sức đề kháng, phòng chống các bệnh truyền nhiễm.
  • Tốt cho hệ tim mạch: Giúp hạ huyết áp, giảm mỡ máu, tốt cho tim mạch.
  • Hỗ trợ hệ tiêu hóa: Giúp kích thích tiêu hóa, trị đầy bụng, khó tiêu.
  • Hỗ trợ hệ hô hấp: Giúp trị ho, long đờm, hen suyễn.
  • Tốt cho hệ bài tiết: Giúp lợi tiểu, thanh lọc cơ thể.
  • Giảm đau, kháng viêm.
  • Tăng cường sinh lý nam nữ.
  • Làm đẹp da, chống lão hóa

Một số nghiên cứu khoa học hiện đại cũng cho thấy sâm đại hành có tác dụng:

• • Chống ung thư
  • Bảo vệ gan
  • Tăng cường trí nhớ

Hiệu quả của sâm đại hành

Thành phần hóa học

Sâm đại hành chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học, bao gồm:

• Flavonoid
  • Eleutherin
  • Eleutherol
  • Isoeleutherin
• Alkaloid
  • Eleutheridine
  • Isoeleutheridine
• Polyphenol
  • Quercetin
  • Kaempferol
• Tannin
• Saponin
• Glycoside
• Anthraquinone
  • Chrysophanol
  • Physcion
• Các chất chống oxy hóa khác
  • β-Carotene
  • Vitamin C

Sâm đại hành đã được Viên dược liệu nghiên cứu những năm đầu của thập kỷ 70 của thế kỷ trước.Năm 1973, Lê hồng và CS đã  phân lập 4 chất từ dược liệu này. Vài năm sau Nguyễn Văn Đàn và CS nhận diện được 3 chất là Eleutherin, Iso Eleuthelin và Eleutherol bằng các điểm chảy, và một chất chưa xác định được đặt tên là Ex. Cả ba hoạt chất được tìm thấy trong cây sâm đại hành đều có tác dụng kháng sinh đối với chủng: Staphyllococ-cus aureus

Cách sử dụng sâm đại hành

Sâm đại hành có thể sử dụng theo nhiều cách khác nhau, tùy thuộc vào sở thích và nhu cầu của bạn. Dưới đây là một số cách sử dụng phổ biến:

1. Dùng tươi:

• Ăn sống: Củ sâm đại hành có thể ăn sống trực tiếp. Nên cắt lát mỏng hoặc xay nhuyễn để dễ ăn hơn.
• Nấu ăn: Sâm đại hành có thể được sử dụng để chế biến nhiều món ăn khác nhau như salad, canh, xào, kho,…
• Pha trà: Cắt lát mỏng sâm đại hành, hãm với nước sôi để pha trà.
• Ép nước: Ép lấy nước sâm đại hành uống trực tiếp hoặc pha với mật ong.

2. Sấy khô:

• Củ sâm đại hành có thể sấy khô để bảo quản lâu hơn. Sau khi sấy khô, có thể thái lát, tán bột hoặc ngâm rượu.

3. Ngâm rượu:

• Ngâm sâm đại hành với rượu trắng để làm rượu thuốc. Tỉ lệ ngâm thông thường là 1kg sâm đại hành với 5 lít rượu trắng.
• Nên ngâm rượu trong vòng 3 tháng trở lên để rượu ngấm đủ chất.

Liều lượng sử dụng:

• Liều lượng sử dụng sâm đại hành phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tuổi tác, sức khỏe, mục đích sử dụng,…
• Nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng trước khi sử dụng.
• Liều lượng khuyến cáo:
  • Ăn sống: 10 – 20g/ngày
  • Nấu ăn: 5 – 10g/ngày
  • Pha trà: 5 – 10g/lần pha
  • Ép nước: 30 – 50ml/ngày
  • Rượu sâm đại hành: 30 – 50ml/ngày

Lưu ý:

• Không nên sử dụng sâm đại hành cho phụ nữ có thai và cho con bú. *Người có bệnh lý cấp tính như tim, gan, thận,… nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng.
• Nên sử dụng sâm đại hành với liều lượng vừa phải, không nên lạm dụng.

Sâm đại hành nói chung là an toàn khi sử dụng với liều lượng vừa phải. Tuy nhiên, cũng có một số tác dụng phụ có thể xảy ra, bao gồm:

Tác dụng phụ nhẹ:

• Tiêu hóa: Đau bụng, đầy hơi, khó tiêu, tiêu chảy.
• Dị ứng: Ngứa, nổi mẩn đỏ, phát ban.
• Hạ huyết áp: Sâm đại hành có thể làm hạ huyết áp, do đó những người đang sử dụng thuốc hạ huyết áp cần lưu ý khi sử dụng.
• Mất ngủ: Sâm đại hành có thể gây kích thích thần kinh, dẫn đến mất ngủ.

Tác dụng phụ nghiêm trọng:

• Rối loạn nhịp tim: Sâm đại hành có thể gây rối loạn nhịp tim, do đó những người có bệnh tim cần lưu ý khi sử dụng.
• Suy thận: Sâm đại hành có thể gây suy thận ở những người có bệnh thận.

Ngoài ra, phụ nữ có thai và cho con bú, trẻ em dưới 2 tuổi cũng không nên sử dụng sâm đại hành.

Hiện tại thì chưa có nghiên cứu nào về sự tương tác của sâm đại hành với các thuốc y học cổ truyền hoặc các thuốc tây y khác. Để đảm bảo an toàn, không nên sử dụng sâm đại hành trong khi sử dụng các loại thuốc khác. Hoặc nếu bắt buộc phải sử dụng, hãy sử dụng chúng cách nhau tối thiểu 2 giờ đồng hồ. Ngoài ra, cần phải lưu ý những điều sau:

• Sâm đại hành có thể làm hạ huyết áp. Do đó, nếu bạn đang sử dụng thuốc hạ huyết áp, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng sâm đại hành.
• Sâm đại hành có thể gây kích thích thần kinh. Do đó, nếu bạn đang sử dụng thuốc an thần hoặc thuốc ngủ, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng sâm đại hành.
• Sâm đại hành có thể làm tăng nguy cơ chảy máu. Do đó, nếu bạn đang sử dụng thuốc chống đông máu hoặc thuốc giảm tiểu cầu, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng sâm đại hành.

Món ăn ngon từ sâm đại hành

Sâm đại hành là một loại thực phẩm quý với nhiều lợi ích cho sức khỏe. Ngoài ra, nó còn có thể chế biến thành nhiều món ăn ngon và hấp dẫn. Dưới đây là một số gợi ý cho bạn:

1. Canh gà hầm sâm đại hành
   • Nguyên liệu:
     • 500g gà (gà ta hoặc gà ác)
     • 50g củ sâm đại hành
     • 10g kỷ tử
     • 1 củ hành tây
     • Gia vị: muối, tiêu, hạt nêm, gừng
   • Cách làm:
     1. Rửa sạch gà, chặt miếng vừa ăn.
     2. Củ sâm đại hành rửa sạch, cắt lát mỏng.
     3. Hành tây bóc vỏ, cắt múi cau.
     4. Cho gà vào nồi, thêm nước, đun sôi, rồi hớt bọt.
     5. Thêm sâm đại hành, kỷ tử, hành tây và gừng vào nồi.
     6. Hầm nhỏ lửa trong khoảng 1-2 giờ đến khi gà mềm.
     7. Nêm gia vị vừa ăn, rắc ít tiêu lên trên.
     8. Dùng nóng, ăn kèm cơm trắng.
2. Cháo sâm đại hành
   • Nguyên liệu:
     • 100g gạo tẻ
     • 50g củ sâm đại hành
     • 200g thịt bằm (thịt heo hoặc gà)
     • 1 củ hành tím
     • Hành lá, ngò rí
     • Gia vị: muối, tiêu, hạt nêm
   • Cách làm:
     1. Gạo tẻ vo sạch, ngâm nước khoảng 30 phút.
     2. Sâm đại hành rửa sạch, cắt lát mỏng.
     3. Hành tím bóc vỏ, băm nhỏ.
     4. Phi hành tím với ít dầu ăn, cho thịt bằm vào xào chín, nêm chút muối và tiêu.
     5. Cho gạo và sâm đại hành vào nồi, đổ nước, đun sôi rồi hạ lửa nhỏ ninh nhừ.
     6. Khi cháo chín mềm, cho thịt bằm vào, nêm gia vị vừa ăn.
     7. Múc cháo ra tô, rắc hành lá và ngò rí lên trên, thêm chút tiêu.
     8. Dùng nóng.
3. Sâm đại hành xào thịt bò
   • Nguyên liệu:
     • 300g thịt bò
     • 50g củ sâm đại hành
     • 1 củ hành tây
     • 1 quả ớt chuông (đỏ hoặc xanh)
     • 2 tép tỏi
     • Gia vị: dầu ăn, muối, tiêu, hạt nêm, nước tương
   • Cách làm:
     1. Thịt bò rửa sạch, thái lát mỏng.
     2. Sâm đại hành rửa sạch, cắt lát mỏng.
     3. Hành tây bóc vỏ, cắt múi cau. Ớt chuông rửa sạch, cắt sợi.
     4. Tỏi bóc vỏ, băm nhỏ.
     5. Phi tỏi với ít dầu ăn, cho thịt bò vào xào nhanh tay trên lửa lớn, nêm chút muối và tiêu, sau đó cho ra đĩa.
     6. Trong chảo còn lại, cho thêm ít dầu ăn, xào sâm đại hành, hành tây và ớt chuông đến khi chín tới.
     7. Cho thịt bò trở lại chảo, xào thêm 1-2 phút, nêm nước tương và hạt nêm vừa ăn.
     8. Dùng nóng với cơm trắng.

Kỹ thuật trồng sâm đại hành

1.Giống và đất trồng

Sâm đại ưa khí hậu nóng ẩm, trồng thích hợp ở trung du và đồng bằng.

Cây được nhân giống bằng thân hành. Dùng thân hành của cây vụ trước đào lên, tách từng nhánh, cắt bỏ rễ và lá chỉ giữ nguyên đế củ đem trồng ngay ( không phải đào lên bảo quản như hành). Mỗi ha cần trồng 450 – 500kg thân hành giống.

2.Thời vụ trồng:

– Thời vụ trồng tốt nhất vào tháng 11 – 12. Cũng có thể trồng  vào tháng 2 – 3 nhưng năng suất thấp hơn.

3.làm đất

Trồng sâm đại hành cần chọn đất tốt, thoát nước. Sau  khi cày ải, bừa hoặc đập nhỏ, vơ sạch cỏ, tiên hành rạch luống ruộng 1m, rải phân bón lót đều mặt rồi hót rãnh lấy đất phủ lên. Thông thường hót luống cao 20 – 25 cm, rãnh rộng 25 – 30cm. Nếu ruộng thoát nước kém, có thể lên luống cao hơn.

4.Phân bón

– Phân bón lót một ha 15- 20 tấn phân chuồng, 100 – 150g lân, 50 – 70 kg kali. Nếu có tro bón thêm càng tốt.

5.khoảng cách trồng

– Sau khi lên luống dùng cào san phẳng mặt, rạch thành hàng dọc hoặc ngang mặt luống, cách nhau 20 – 30cm. Thân hành đặt chéo nanh sấu với khoảng cách đặt 10 – 30cm, tùy theo đất tốt hay sấu. Đặt xong dùng đất phủ nhẹ. Có thể dùng tay vùi thân hành sâu độ 2 cm mà không cần rạch hàng. Trồng xong dùng nước tưới giữ ẩm đến khi cây lên đều.

6.Chăm sóc

Trong quá trình nảy mầm, một số thân hành có thể bị thối, vì vậy, cần dự trữ một ít giống để giặm. Khi cây con được 2, 3 lá , thấy chỗ nào không mọc cần giâm ngay để đảm bảo cây lên đều.

Thời kỳ đầu, cần giữ cho ruộng luôn đủ ẩm. Có thể tưới bằng cách tưới cho nước ngập rãnh, ngâm qua đêm rồi tháo kiệt, nhưng cần xới xáo để tránh đóng váng. Sau đó, khi trời quá hanh khô mới cần tưới , nhưng phải tháo nước kịp thời nếu trời mưa.

Bón thúc: Sâm đại hành cần bón thúc 2 – 3  lần, mỗi lần 50 – 60kg/ha Sunfat amoni. Tốt nhất pha đạm với nước tưới cho cây. Nếu có điều kiên có thể bón phân chuồng hoai mục, phân nước, nước giải pha loãng. Mỗi lần bón thúc kết hợp với làm cỏ, vun xới nhẹ. Cây ít bị sâu bệnh.

7.Thu hoạch

Sâm đại hành dùng được một năm, đến mùa đông cây tàn lụi thì thu hoạch. Cũng có thể để 2 năm, nhưng phải chờ đến mùa đông khi cây ngừng phát triển. Không thu khi cây bắt đầu mọc mầm mới.

Khi thu hoạch trọn ngày nắng ráo, đất khô, cuốc từng khóm hoặc cày lật, rũ sạch đất. Có thể phơi ngoài ruộng 1 -2 ngày cho khô đất để rũ. Tỷ lệ tươi – khô khoảng 5/1. Mỗi ha trung bình đạt 1,5 – 2 tấn dược liệu khô.

+) Sâm đại hành dùng làm thuốc bổ máu , chữa mệt mỏi, tiêu độc, dùng dưới dạng rượu, nước sắc hay chế thành viên

Ngày uống 4 – 12g sâm đại hành khô hay 12 – 30g khô.

Rượu sâm đại hành: củ khô thái mỏng 100g, rượu uống vừa đủ 1 lít. Ngâm trong  10 – 15 ngày. Ngày uống 20 – 30 ml, chia 2 lần uống vào trước 2 bữa cơm chính, uống liên tục trong 15 – 20 ngày.

Lưu ý các bài thuốc dân gian được giới thiệu trong bài viết này được chép lại từ các sách y học cổ truyền. KHÔNG ĐƯỢC TỰ Ý SỬ DỤNG KHI CHƯA CÓ Ý KIẾN CỦA BÁC SỸ hoặc các chuyên gia y học. Chúng tôi không chịu bất kỳ trách nhiệm gì nếu các bạn tự ý làm theo.