Củ mài dễ chế biến, dễ tiêu hóa và ngon miệng, có trong nhiều thực đơn bánh trái, món ăn. Củ mài có tên khoa học Dioscorea persimilis Prain et Burill., họ củ nâu (Dioscoreaceae). Cây củ mài mọc nhiều ở các tỉnh miền núi. Rễ củ mài được chế biến làm thuốc trong y học cổ truyền với tên hoài sơn – một vị thuốc bổ khí kiện tỳ. Trong rễ củ có tinh bột, chất nhầy, glucose, protein, acid amin, saponin, cholin, sinh tố C… có tác dụng chống lão suy (chống di niệu, ngừa bạc tóc sớm, bổ thận, bổ tỳ), làm giảm đường huyết và tăng lực.
Theo Đông y, củ mài vị cam bình, vào phế tỳ thận. Có tác dụng kiện tỳ ích khí, bổ phế cố thận, ích tinh sáp niệu. Dùng cho các chứng tỳ hư, phế hư, thận hư với các triệu chứng ăn kém, chậm tiêu, tiêu chảy, gầy còm mỏi mệt, ho lâu ngày, di tinh liệt dương, tiểu dắt tiểu ít, đới hạ (huyết trắng), đái tháo đường… Liều dùng cách dùng: 50-100g; dưới dạng nấu ninh, bung hầm om xào, chiên, nướng.
Hồ cháo củ mài: củ mài lượng tùy ý, sao vàng tán bột để sẵn; dùng nước cơm, thêm chút muối ăn, quấy với bột củ mài thành hồ (như dạng bột ăn của trẻ em). Dùng cho bệnh nhân kiết lỵ, tiêu chảy.
Cháo củ mài: hoài sơn 30g, gạo nếp 50g. Nấu cháo thêm đường trắng, muối ăn tùy ý. Ăn phụ bữa sáng và tối, ăn nóng. Dùng cho trường hợp tỳ vị hư, tiêu chảy, hội chứng lỵ mạn tính, hư lao, khí huyết hư, chán ăn, khô miệng khát nước, táo bón. Có thể ăn quanh năm.
Cháo củ mài ý dĩ: hoài sơn 30g, ý dĩ 30g, hạt sen bỏ tâm 15g, đại táo 10 quả, gạo tẻ 50-100g. Tất cả nấu cháo thêm đường, muối. Ăn khi đói. Dùng cho trường hợp tỳ vị hư, ăn kém chậm tiêu, trướng bụng, tiêu chảy, mệt mỏi toàn thân.
Bún miến củ mài: Củ mài sống bóc vỏ, sát bột làm thành dạng sợi miến, mỳ để chế các món ăn bình thường cho mọi giới tuổi, đặc biệt là người cao tuổi.
Nước bột gạo củ mài: Củ mài 100g, củ súng 100g, xuyên tiêu 30g, gạo nếp 1.000g. Gạo nếp ngâm một đêm, vo sạch, để khô, rang chín, tán bột. Củ mài, củ súng, xuyên tiêu đều sao qua, tán bột. Trộn đều hai thứ bột với nhau để sẵn. Mỗi lần ăn lấy 30-60g pha với nước sôi, đường trắng. Dùng cho các trường hợp ăn kém, chán ăn, chậm tiêu do tỳ vị hư nhược.
Tụy lợn hầm củ mài: củ mài 60g, tụy lợn 1 cái. Rửa sạch, thái lát hầm nhừ, thêm muối gia vị vừa ăn. Dùng cho bệnh nhân đái tháo đường.
Rượu củ mài: củ mài 250g, thần khúc 250g. Củ mài thái lát, tất cả ngâm trong 1 lít rượu. Sau 1 tuần dùng được. Mỗi lần uống 10 – 20ml. Dùng cho các chứng phong thấp huyễn vững (đau đầu, chóng mặt…).
Bột củ mài: Củ mài 200g, củ súng 100g, hạt sen 100g, ý dĩ 100g. Tất cả sao xấy khô tán bột. Ngày uống 20g với nước cơm. Dùng cho trẻ tiêu chảy kéo dài, phân nhầy có mùi tanh, lỵ mạn tính; nam giới di tinh, đau lưng, suy yếu.
Kiêng kỵ: Người có thực tà (táo bón, bụng đầy trướng…) không được dùng.

Cháo dê nấu củ mài

Vật liệu:
– Củ mài (500g): Tính bình, vị ngọt, công năng tiện kỳ, bổ khí, ích thận, chữa tiêu khát, cố tinh. Ngoài việc chứa nhiều thành phần dinh dưỡng như protid, carbohydrate, Ca, P, Bete-caroten và vitamin ra, còn chứa lypase, cholin, chất dính…, là thức ăn tốt bình bổ phế, tỳ, thận.
– Thịt dê(500g): Tính ấm, vị ngọt. Công năng ích khí bổ hư, ôn trung ấm hạ. Là thức ăn mang tính ấm nóng, mùa lạnh dùng ăn thúc đẩy máu tuần hoàn, tăng sức chống lạnh, là thức ăn tốt ôn bổ cường tráng dưỡng sinh. Thích hợp dùng cho người thể chất hư tàn, ớn lạnh, thân thể gầy ốm, người già suy nhược.
– Gạo (250g): Tính bình, vị ngọt. Công năng bổ trung ích khí, tiện tùy hòa vị, trừ phiền khát, chữa tả lỵ. Là nguồn cung cấp năng lượng,  chứa các acid amin cần thiết cũng đầy đủ hơn, còn chứa nhiều thành phần dinh dưỡng như lipid, Ca, P, Fe và các vitamin nhóm B.
– Hành, gừng, muối.
Chế biến:
– Thịt dê rửa sạch, thái hạt lựu vừa. Củ mài rửa sạch, thái hạt lựa,sử dụng sau.
– Hành thái đoạn, gừng thái lát, gạo vo sạch cùng thịt dê, củ mài cho vào nồi đất, đổ nước vừa đủ, ninh cháo bằng lửa mạnh. Sau khi mở nắp,nêm ít muối, sau đó chuyển lửa nhỏ ninh tiếp, cho đến khi thịt dê và củ mài chín nhừ thì hoàn tất.
Thịt dê có mùi, trước khi chế biến có thể tách ra phần mỡ và nạc, langj bỏ những thớt gần mang mỡ, rồi dội rửa nửa giờ. Hoặc khi chế biến có thể nấu chung với quả óc chó, cũng giúp loại đi mùi dê.
Tác dụng: hương thơm đậm đà, vị ngon. Món cháo có công hiệu kiện tỳ ấm thận, cố trường chỉ tả. Dùng cho người bệnh viêm tuyến tiền liệt thể khí huyết lưỡng hư.
Cách dùng:
– Có tác dụng kiện tỳ bổ thận, thích hợp dùng cho các chứng như ớn lạnh, chán ăn, đại tiện lỏng, đau lưng, tiểu nhiều. Rất thích hợp chữa người gìa tiêu chảy do tỳ thận dương hư.
– Trời nóng hoặc người bệnh phát sốt dùng thận trọng; tất cả người bệnh nhiệt như sốt rét, cảm mạo phong nhiệt, nhức răng kiêng dùng.
– Cháo thịt dê nấu củ mài ôn bổ, phàm là người bệnh thực chứng, tiêu chảy do kiêng dùng, không dùng  cho người cảm mạo phát sốt.
– Thịt dê không dùng chung với kiều mạch, bí rợ.

Lưu ý các bài thuốc dân gian được giới thiệu trong bài viết này được chép lại từ các sách y học cổ truyền. KHÔNG ĐƯỢC TỰ Ý SỬ DỤNG KHI CHƯA CÓ Ý KIẾN CỦA BÁC SỸ hoặc các chuyên gia y học. Chúng tôi không chịu bất kỳ trách nhiệm gì nếu các bạn tự ý làm theo.