Cây gấc – thật nhiều công dụng

CÂY GẤC – HẠT GẤC

Mộc miết tử

Tên khoa học là Momordica cochinchinensis (Cucurbitaceac)

Tháng 10 – 11 âm lịch  là mùa chính quả gấc chín đỏ, các chợ đã thấy đem bán nhiều. Các hàng xôi sáng ở các tỉnh thành, có bán xôi gấc, đỏ, ngon, ngọt, thơm dẻo. Người ta lại còn chế bánh đa gấc, nướng lên mùi cũng thơm ngon, sắc đỏ tươi rất đẹp.

Ngày nay nhiều công ty dược phẩm và cá nhân đã triết xuất dầu gấc, để thay cho dầu gan cá thu, sản phẩm đã rất được ưa chuộng và sử dụng rộng rãi. Số lượng quả gấc tiêu thụ hàng năm lên đến hàng nghìn tấn.

Tuy thế, cũng còn nhiều chỗ bổ ích của cây gấc, nhiều người chưa để ý đến cho nên chúng tôi xin trình bày thêm, để cùng nhau khảo cứu sâu rộng hơn nữa, lợi dụng hết bộ phận của cây gấc. Không bỏ phần nào hết, và cũng không nên khinh thường mà bỏ qua.

CÂY GẤC

Cây gấc là một loại cây dây leo, mọc bò lên các giàn, bờ rào, lên các cây to, sống lâu năm, mỗi năm một lần khô. Đến mùa xuân, tại gốc cũ lại nảy mầm, mỗi gốc có nhiều dây, dây có nhiều đốt, mỗi đốt có lá, có dây vươn; đốt ở gần gốc, còn có rễ đâm ra. Đốt xa gốc, còn nảy hoa. Lá như bàn tay xòe ra, có 3 hay 5 khía, có năm gân, cạnh trơn, mọc so le, sắc xanh, sờ vào dam dáp, cuống dài.

Hoa đâm ở chỗ đốt cạnh cuống lá, cuống cùng dài, màu vàng ngà ngà rất đặc biệt, không giống hoa bầu, ngoài có như hai lá ốp vào 5 cánh hoa. Quả non dài 15 – 20 cm, phía đầu phía cuối nhọn thon, màu xanh lợt. Ngoài có gai mềm lúc chín già màu đỏ tươi rất đẹp; bổ đôi quả ra, thấy cái cùi dầy thịt màu vàng, trong có nhiều hạt xếp thành hàng dọc ( trên dưới 30 hạt), quanh hạt có màng nhầy mầu đỏ máu. Vỏ hạt rất cứng giống hình con ba ba, sắc đen, mình dẹt, trong hạt có nhân, giữa hai nhân có mậm, nhân ép thấy có mùi hôi, hạt cũng có hạt đực hạt cái.

Mùa có hoa: mùa hè.

Mùa quả chín: tháng 10 – 11 âm lịch.

Phần làm thuốc: nhân hạt, màng hạt, chất đỏ, lá và rễ, chất dầu.

Phần ăn được: quả non, lá non, chất đỏ trong quả.

Bào chế và chế biến hạt gấc: bỏ lẫn với đất nắm lại, đem nướng cho chín, đem ra bỏ vỏ cứng ngoài, lấy nhân, bỏ mậm ở giữa, nghiền cho nhỏ, cho vào giấy bản gói lại, đem ép bỏ hết dầu mới dùng.

Lá: dùng lá tươi. Không sao chế.

Rễ: dùng tươi hay khô, thái mỏng. không sao chế gì hết.

Dầu gấc:

1. Lấy nhân hạt gấc, đồ nóng, đem ép lấy dầu, màu xanh phong được độ 52 – 55%. Một quả gấc nặng khoảng 1,5 kg, chứa 120g hạt, có thể ép ra được khoảng 60 – 70g dầu. Dầu này để làm dầu sơn hay là để đồ nhọt.
2. Chọn quả chín, bỏ sạch cùi, lấy hạt và màng ngoài của hạt sấy cho se màng, bỏ màng, đồ ép lấy dầu, hoặc cất lấy dầu gấc. Dầu này dùng làm thuốc bổ.

Khí vị:

màng hạt và chất đỏ: vị ngọt tính ôn không độc.

lá và rễ: vị đắng, tính hàn, không độc

nhân: vị ngọt, hơi đắng, tính ôn hơi có độc.

dầu ở nhân: vị đắng, đại hàn,có độc.

Công dụng:

1. Chất đỏ và màng hạt gấc. Theo đông y, phàm thứ gì có màu đỏ và ngọt đều là hàm chất bổ huyết cả. Đem so chất đỏ này với chất đỏ của các quả khác thì chất đỏ quả gấc có nhiều chất bổ hơn.

Theo tây y thì nhận thấy dầu lấy ở màng hạt gấc có công dụng của sinh tố A, chủ yếu dùng trong bệnh chậm lớn, biến chứng về mắt ( khô mắt quáng gà), chữa các vết loét. Triệu chứng của sức kém chống đỡ bệnh tật của cơ thể, lên da non nhanh các vết bỏng, vết thương.

1. Rễ gấc: chữa sán khí thiên trụy, các chứng phong thấp.
2. Lá : lá non ăn được, lá bánh tẻ dùng chữa sốt nóng.
3. Nhân hạt gấc: chuyên chữa tỳ vị, thông lợi đại trường, tiêu tích bang, trừ thấp thũng, tán huyết nóng, tiêu nhọt độc, chỉ đau, tiêu thũng.

Chữa các bệnh gãy dập, sưng gãy, chữa trĩ, tràng nhạc, đau lưng, cam tích, đàn bà có mụn ở vú, làm tan quai bị, chữa cước khí, hạc tất phong, yết hầu, lỵ, cấm khẩu, chữa chó dại cắn.

Phân lượng của nhân: dùng từ 8 phân đến 1 lạng rưỡi.

Bảo quản: Lấy hạt già phơi thật khô để nơi khô ráo, chỉ nên để lâu trong một năm, dầu trong nhân không biến chất.

Mùa gây trồng: Trồng vào tháng giêng âm lịch, bằng hạt hay bằng cành. Trông bằng cành dâm thì chóng có quả hơn.

                   Nhân hạt gấc đã chữa được những bệnh gì:

1. Chữa bệnh hoàng đản ( da vàng): dùng nhân hạt gấc mài với dấm thanh một chén, rồi uống, mỗi ngày một lần bao giờ đại tiện lợi là khỏi.
2. Chữa sưng quai bị: dùng nhân hạt gấc mài với dấm thanh cho sền sệt, bôi vào chỗ sưng đỏ, khô lại bôi, vài ngày thì tan khỏi.
3. Chữa trĩ: lấy nhân hạt gấc mài vào bát dấm thanh, lấy giấy bản tẩm thuốc ấy mà đắp vào, mỗi ngày 4 lần.
4. Chữa răng sưng đau: dùng nhân hạt gấc mài với dấm thanh mà sát vào. Buổi sáng, trưa và trước khi đi ngủ.
5. Chữa đau cổ, sưng cổ, yết hầu: dùng nhân hạt gấc mài với dấm thanh cho sền sệt, lây lông gà phết vào trong cổ họng, sẽ nôn ra đờm là khỏi.
6. Chữa trường phong hạ huyết: lấy nhân hạt gấc, lấy củi dâu đốt tồn tính, để nguội, tán nhỏ, mỗi lần uống một đồng với rượu khi đói bụng( Bài ô kim tán – Phổ tế phương).
7. Chữa trẻ con cam mắt: Dùng 3 nhân hột gấc đã lấy dầu rồi, 20g sáp ong, mỡ gà thiến.

Cách chế: Mổ gà thiến lấy mỡ, cho 2 vị trên vào nấu cho thành cao.

Cách dùng: lấy cao này phết vào tờ giấy bản trắng vừa đủ gián vào nơi mắt. Trong dùng 12g mạch nha, 4g nhân hạt gấc đã lấy dầu rồi, đánh vào trứng gà, nấu cho chín, đem cho trẻ con ăn, mỗi ngày một lần. Ba ngày sẽ khỏi.

8. Chữa trẻ con cam mắt mà mắt mờ không thấy vật gì:

Dùng nhân hạt gấc đã chế rồi 8g. Hồ hoàng liên 4g. Hai vị tán nhỏ, dùng hồ viên bằng quả nhãn, bỏ vào trong trứng gà, hấp cơm cho chín, rồi cho trẻ ăn cả trứng.

9.Chữa trẻ con cam tích, bụng lớn da vàng, chân tay gầy còm:

Dùng nhân hạt gấc nướng chín, bỏ vỏ ngoài 20g. Sử quân tử bỏ vỏ sao vàng 12g.

Hai vị tán nhỏ cho vào với trứng gà đánh  lộn, đem hấp cơm cho chín, rồi cho trẻ con ăn một ngày một lần, ăn luôn ít lâu sẽ khỏi.

10. Cao tan ( Cao đại huyền). cao này chuyên chữa các thứ chốc, nhọt đinh độc, hậu bối…

Công thức và phép nấu cao:  ba đậu 12g, bỏ vỏ đập hết dầu.

Hạt gấc 12g, bỏ vỏ lấy nhân.

Cành liễu, cành bồ kết, cành dâu, mỗi cành to bằng chiếc đũa, dài 70 cm, thái cho nhỏ, rồi lấy 1 kg dầu vừng nhào với các vị trên kia, bỏ vào nồi đồng ngâm một đêm, ngày hôm sau đem nấu, lửa phải cháy lom dom, chứ không để cháy to, khi thấy các vị thuốc đã thành sắc đen thì lấy lụa mà lọc bỏ bã, lấy nước đem canh lại thành cao. Muốn thử xem cao được chưa thì rỏ một giọt vào chậu nước, hễ thấy không tan ra là được.

Đem bỏ cao vào lọ mà để vào một chậu nước, trong 3 ngày cho tan hết mùi lửa. Cứ phết cao lên trên giấy mà dán lên chỗ đau, chưa vỡ mủ, thì tiêu độc bớt đau, vỡ mủ rồi thì tiêu mủ lên da non rất nhanh.

Bài thuốc dịt nhọt: lấy lá Hòe, nhân hạt gấc, dã nhỏ, trộn với dấm thanh, dịt vào tùy từng thứ nhọt, có cái vỡ ra, có cái tiêu đi. ( Nguyễn Văn Tố).

11. Chữa mụn phát sau lưng:

Dùng năm cái nhân hạt gấc, 16g phèn chua, 16g muối trắng, 16g bồ kết ( bỏ hạt). Các vị tán nhỏ, viên với hồ bằng đầu ngón tay, sấy khô, để kín.

Cách dùng: lấy một quả chuối tiêu, giã nhỏ vắt lấy nước cốt, lấy 1 viên thuốc trên mài vào, đem đổ vào chỗ mụn, ngày 4 – 5 lần. Dùng luôn sẽ tiêu hết. (Lê Văn Lộc).

12. Chữa lỵ cấm khẩu:

Lấy 6 cái nhân hạt gấc, giã cho nhuyễn như bùn, chia làm 2 phần, dùng cái bánh dầy, cũng cắt ra làm 2, mỗi nửa bánh nhét vào giữa một phần thuốc và rồi đem nướng, ngay lúc đang nóng, rịt ngay trên rốn người bệnh, độ nửa giờ lại thay nửa khác, bệnh lỵ sẽ khỏi.

13. Chữa đầu gối sưng đau ( Hạc tất phong):

Đầu gối sưng to, đau bắp thịt, ống chân bé lại:

Đào rễ gấc ( kiêng sắt) rửa sạch, giã nhỏ vắt lấy nược lọc trong, đổ vào chai, nút kỹ. Khi dùng phải hâm nóng, hòa ít đường cát vào mà uống, còn bã thì hòa với một nắm lá cây vòi voi, rồi chưng với rượu đem bóp chỗ đầu gối và chân, ít lần là khỏi, mỗi ngày một lần.

Bài này chữa được cả bệnh cước khí.

Bài nữa:

Vỏ cây gạo tươi, bỏ vỏ, đất một nắm.

Rễ cây gấc tươi, bỏ vỏ, đất một nắm.

Hai thứ trên giã nát ra, chưng với rượu cho nóng, đem ra đắp vào chỗ đau, rồi lấy vải buộc chặt, làm mỗi ngày một lần, ít ngày sẽ tan khỏi. (Thiện đình)

14. Chữa người có khối tích sinh ra cơn sốt rét:

Chế thường sơn 1 lạng.

Binh lang 1 lạng

Mộc miết tử nướng chín, bỏ vỏ 3 lạng.

Xuyên sơn giáp sao rượu 2 lạng.

Các vị tán nhỏ lấy nhục ô mai giã nhuyễn làm hoàn bằng hạt đậu bạc, người mạnh một lần uống 10 viên, người yếu 4 – 5 viên, dùng rượu làm thang. Mỗi ngày 2 lần, uống thấy khỏi thì thôi.

15. Chữa người trong bụng có hòn bang:

Nhân hạt gấc nướng chín 5 lạng.

Lấy bầu dục lợn 1 cái, bỏ váng mỡ, nướng cho chín.

Hoàng liên 3 lạng. Các vị tán nhỏ luyện làm hoàn bằng hột đậu xanh. Mỗi lần uống 30 viên, nước chè làm thang. Ngày 2 lần.

16. Chữa bệnh ngã nước giáng hỏa ( Bài thuốc của Campuchia)

Rau muống, lá gấc, cành và lá cây xoan đậu. Ba thứ bằng nhau đem giã nát, cho thêm ít nước để làm thành miếng cao đắp vào ngực khi tức ngực, hay dịt vào trán khi choáng váng.

17. Chữa người mới bị chó dại cắn chưa lên cơn:

Nhân hột gấc với hồng hoàng. Hai thứ bằng nhau, tán nhỏ, làm viên bằng hạt đậu đen, nuốt mỗi lần 10 -11 viên, mỗi ngày 1 lần, uống độ 10 ngày là 100 viên là khỏi, không lên cơn nữa.

Bài này của cụ Hồ Quỳnh, người huyện Quỳnh Lưu – Nghệ An, cụ đã chữa nhiều người khỏi. Cụ cũng là một danh y ở Nghệ An, cụ mất năm 1945.